گروه نرم افزاری آسمان

4. آیه (مراقب فرزندان خود باشید زیرا انحرافات شیطانی تدریجی است)
اشاره



یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ اي مردم از آن چه در زمین است، حلال
و پاکیزه بخورید و از گامهاي شیطان پیروي نکنید، چه این که او دشمن آشکار شما است. ( 168 / بقره)
شرح آیه از تفسیر نمونه
شأن نزول
و غیر آن ها، قسمتی از انواع زراعت و حیوانات را « خُزاعَۀ » و « ثَقیف » نقل شده که؛ بعضی از طوایف عرب همانند « ابن عبّاس » از
بدون دلیل بر خود حرام کرده بودند (حتی تحریم آن را به خدا نسبت میدادند) آیات فوق نازل شد و آنها را از این عمل ناروا
گامهایی است که شیطان براي وصول به هدف ، « خُطُواتِ الشَّیْطانِ » به معنی گام و قدم است و « خُطْوَة » جمع « خُطُوات » . بازداشت
در پنج مورد از قرآن مجید به چشم میخورد که دو مورد آن در « لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ » خود و اغواء مردم برمیدارد. جمله
مورد استفاده از غذاها و روزيهاي الهی است و در واقع به انسانها هشدار میدهد که این نعمتهاي حلال را در غیر مورد مصرف
که « إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ » نکنند و این نعمتهاي الهی را وسیلهاي براي اطاعت و بندگی قرار دهند، نه طغیان و فساد در ارض. جمله
متجاوز از ده بار در قرآن مجید به دنبال نام شیطان آمده است، براي این است که تمام نیروهاي انسان را براي مبارزه با این دشمن
بزرگ و آشکار بسیج کند.
اصل حِلِّیَّت
این آیه دلیل بر این است که اصل اوّلی در همه غذاهایی که روي زمین وجود دارد، حِلِّیَّت است و غذاهاي حرام، جنبه استثنایی
( دارد، بنابراین حرام بودن چیزي، دلیل میخواهد نه حلال بودن آن و از آن جا که قوانین تشریعی باید با قوانین تکوینی (صفحه 34
هماهنگ باشد، طبع آفرینش نیز این چنین اقتضا میکند، به عبارت روشنتر آن چه خدا آفریده، حتما فایدهاي داشته و براي استفاده
صفحه 68 از 391
بندگان بوده، بنابراین معنی ندارد که اصل اوّلی تحریم باشد، نتیجه این که هر غذایی که ممنوعیت آن با دلیل صحیح ثابت نشده،
مادام که منشأ فساد و زیان و ضرري براي فرد و اجتماع نباشد، طبق آیه شریفه فوق، حلال است.
انحرافات تدریجی
گامهاي شیطان) گویا اشاره به یک مسأله دقیق تربیتی دارد و آن این که؛ انحرافها و تبهکاريها، غالبا به ) « خُطُواتِ الشَّیْطانِ » جمله
تدریج در انسان نفوذ میکند، نه به صورت دفعی و فوري، مثلًا براي آلوده شدن یک جوان به موادّ مخدّر و قمار و شراب، معمولًا
مراحلی وجود دارد؛ نخست به صورت تماشاچی در یکی از این جلسات شرکت میکند و انجام این کار را ساده میشمرد. گام
دوّم، شرکت تفریحی در قمار (بدون برد و باخت) و یا استفاده از مواد مخدّر به عنوان رفع خستگی و یا درمان بیماري و مانند آن
است. گام سوم، استفاده از این موادّ به صورت کم و به قصد این که در مدّت کوتاهی از آن صرف نظر کند. سرانجام گامها یکی
پس از دیگري برداشته میشود و شخص به صورت یک قمار باز حرفهاي خطرناك و یا یک معتاد سخت و بینوا درمیآید.
وسوسههاي شیطان معمولًا به همین صورت است، انسان را قدم به قدم و تدریجا در پشتسر خود به سوي پرتگاه میکشاند، این
موضوع منحصر به شیطان اصلی نیست، تمام دستگاههاي شیطانی و آلوده براي پیاده کردن نقشههاي شوم خود از همین روش
گام به گام) استفاده میکنند، لذا قرآن میگوید: از همان گام اول باید به هوش بود و با شیطان همراه نشد. این نکته نیز ) « خُطُوات »
معرفی شده است. مثلًا در حدیثی « خُطُواتِ الشَّیْطانِ » قابل توجّه است که در احادیث اسلامی کارهاي خرافی و بیمنطق به عنوان
ذلِکَ مِنْ خُطُواتِ الشَّیْطان: این از » : میخوانیم: مردي قسم یاد کرده بود که فرزندش را (براي خداوند) ذبح کند، امام صادق فرمود
. جلد 1، صفحه 428 ، « المیزان » - کُلُّ یَمینٍ بِغَیْرِ اللّهِ ***** 1 » : 1) در حدیث دیگري از امام باقر میخوانیم ) .« گامهاي شیطان است
1) باز در حدیثی از امام صادق ) .« (صفحه 35 ) فَهُوَ مِنْ خُطُواتِ الشَّیْطان: هر سوگندي به غیر نام خدا باشد، از گامهاي شیطان است
هر کس سوگند به ترك چیزي خورد که انجام آن بهتر است، اعتناء به سوگند نکند و آن کار خیر را به جا » : چنین میخوانیم که
(2) .« آورد، کفّاره هم ندارد و این از خطوات شیطان است
چگونگی وسوسه شیطان
مسلّما مراد « شیطان به شما امر میکند که به سوي بديها و فحشاء بروید » : در اینجا سؤالی مطرح است و آن این که؛ آیه میگوید
همان وسوسههاي شیطان است، در حالی که ما به هنگام انجام بديها هیچگونه احساس امر و تحریک از بیرون وجودمان « امر » از
هم « وَسْوَسَۀ » نمیکنیم و کوشش شیطان براي گمراه ساختن خود هرگز قابل لمس نیست. پاسخ این است که؛ همانطور که از واژه
« ایحاء » استفاده میشود، تأثیر شیطان در وجود انسان، یک نوع تأثیر خفیّ و ناآگاه است که در بعضی از آیات از آن تعبیر به
وَ إِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ إِلی أَوْلِیائِهِمْ: شیاطین به دوستان خود و کسانی که آماده » : شدهاست. در آیه 121 سوره انعام میخوانیم
در اصل همان صداي مخفیّ و مرموز و احیانا « وحی » همانطوري که میدانیم ، « پذیرش دستورات آنها هستند، وحی میکنند
تشخیص دهد، زیرا علامت « وسوسههاي شیطانی » را از « اِلْهامات اِلهی » تأثیرهاي ناآگاهانه است. منتهی انسان به خوبی میتواند
روشنی براي تشخیص آن وجود دارد و آن این که؛ اِلْهامات اِلهی چون با فطرت پاك انسان و ساختمان جسم و روح او آشنا است،
هنگامی که در قلب پیدا میشود، یک حالت انبساط و نشاط به او دست میدهد. در حالی که وسوسههاي شیطان چون هماهنگ با
فطرت و ساختمان او نیست، به هنگام ایجاد در قلبش، احساس تاریکی، ناراحتی و سنگینی در خود میکند و اگر تمایلات او طوري
تحریک گردد که در هنگام انجام گناه، این احساس براي او پیدا نشود، بعد از انجام عمل براي او دست میدهد، این است فرق بین
جلد 1، صفحه 428 . (صفحه 36 ) اِلْهامات شیطانی و اِلْهامات اِلهی. ، « المیزان » -2 . جلد 1، صفحه 428 ، « المیزان » -1 *****
صفحه 69 از 391
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
اشاره
جمع آن است. ، « گامها » گام و خطوات به معناي :« خُطْوَه » . پاکیزه :« طَیِّب » . روا :« حَلال » . بخورید :« کُلُوا »
شأن نزول
1. در شأن نزول آیه شریفه آوردهاند که: گروههایی از عرب همچون قبیله خُزاعه، بنی عامر و، … بخشی از زراعت و چهارپایانشان
را با عناوین گوناگون خرافی و موهوم بر خود حرام ساختند؛ و آنگاه بود که خدا با فرو فرستادن این آیه شریفه، آنان را از این کار
ناپسندشان باز داشت. 2. در مورد شأن نزول آیه 170 گفتهاند که: پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله یهودیان را به اسلام فراخواند؛
امّا آنان به جاي تفکّر در پیام او گفتند: ما از پدران خویش پیروي میکنیم که از ما آگاهتر و داناتر بودند و دین آنان را رها
نخواهیم کرد؛ و در این هنگام بود که این آیه شریفه فرود آمد.
هشدار از وسوسهها
آفریدگار هستی پس از ترسیم توحید و پارهاي از ویژگیهاي توحید گرایان و نیز هشدار از شرك و برشمردن بخشی از نعمتهاي
گرانی که به انسانها ارزانی داشته است، اینک به آنان فرمان میدهد که از نعمتهاي او بهره گیرند و هشدارشان میدهد که از
هان اي مردم! از « یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً » . شیطان پیروي نکنند؛ چرا که شیطان آنان را به ناسپاسی وامیدارد
آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را بخورید (صفحه 37 ) در این آیه، خطاب قرآن جهانشمول است و با همه عصرها و نسلها
امر است، امّا به معناي روا و جواز، نه وجوب؛ و اجازه خوردن میدهد. سپس آن خوردنیها و نوشیدنیها را « کُلُوا » سخن دارد. واژه
وصف میکند و چون در میان همه آنها حلال و حرام وجود دارد و هر یک نقشی سازنده یا ویرانگر را در زندگی انسان ایفا
میکند، نخست به این موضوع میپردازد که: از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزهاش را بخورید. در ابتداي این آیه شریفه توصیه
میشود که خوردنیهاي مورد مصرف شما حلال باشد و غذاي انسان، هنگامی حلال و روا است که اوّلاً خود آن خوردنی یا
را گروهی از مفسّران به همان معناي حلال « طَیِّب » نوشیدنی روا باشد، ثانیا حقّ دیگري در آن نباشد و عادلانه فراهم شده باشد. واژه
گرفته و به کارگیري آن را براي تأکید دانستهاند؛ امّا برخی نیز آن را به چیزهاي لذّتبخش و پاکیزه و نعمتهاي گوارا معنا کردهاند.
و از گامهاي شیطان پیروي نکنید؛ چرا که او دشمن آشکار شماست در تفسیر این « وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ »
را به کارهاي شیطان معنا کردهاند و برخی به گامهاي آن؛ عدّهاي آن را به « خُطُوات » جمله، میان مفسّران بحث است: بعضی واژه
« خُطُوات » : معناي فرمانبرداري از شیطان گرفتهاند، پارهاي دیگر به وسوسهها و گروهی نیز به آثار آن. یکی از دانشمندان میگوید
به معناي گامهاست و همانگونه که انسان با گام برداشتن خود، از جایی به جاي دیگر میرود، آیه شریفه هشدار میدهد که مبادا
شیطان با وسوسههایش شما را از گناهی به گناه بزرگتر سوق دهد. از دو امام نور حضرت باقر و صادق علیهمالسلام نقل کردهاند
که از جمله گامهاي شیطان، سوگند به طلاق و گسستن پیوند خانوادگی و بستن نذر در راه گناه و سوگندهایی است که به غیر نام
( خدا میشود. (صفحه 38
آنها است « حلال بودن » اصل اولیه در همه غذاها
1) آیه شریفه این پیام را به کارشناسان حقوق اسلامی و فقها میدهد که اصل نخست در همه غذاهاي موجود روي زمین، بر روا و )
صفحه 70 از 391
حلال بودن آنهاست؛ و ناروا و حرام شمردن هر مادّه خوراکی باید با دلیل باشد. گفتنی است که گروهی از دانشمندان، عکس این
مطلب را دریافت داشته و پارهاي نیز از ارائه نظر خودداري کردهاند؛ امّا بیشتر مفسّران و دانشمندان، همان اصل مذکور در پاراگراف
قبل را استنباط کردهاند؛ و حق هم همین است.
نجات یا تباهی تدریجی
2) پیام دیگر آیات شریفه این است که انسان در پرتو برنامه و هدف و همّت میتواند پلّههاي رشد و ترقّی را به تدریج پشتسر )
نهد و به اوج کمال پر کشد و خود را بسازد و بپرورد؛ از طرفی ممکن است کم کم به انحراف و تباهی و گناه در غلطد و به
پستترین مراحل نگونساري گرفتار شود و این هشداري است به همه عصرها و نسلها، بویژه جوانان و نوجوانان و حکومتهایی که به
( سوي خودکامگی میگرایند؛ و به همین دلیل قرآن میفرماید: از گامهاي شیطان پیروي مکنید. 1. مترجم. 2. مترجم.